Dorastanie i tożsamość – jak pomóc własnemu dziecku?
Okres dorastania przypada między 10 a 20 rokiem życia. Jest to bardzo trudny czas dla młodego człowieka, bowiem jego ciało i umysł zmieniają się, wychodząc z dzieciństwa ku dorosłości. Właśnie wtedy musi on określić jaki jest, co potrafi, co naprawdę go interesuje, w którym kierunku się udać, czego chciałby od życia, innymi słowy – musi on uformować własną tożsamość. Jest więc to czas wzmożonego wysiłku i zaangażowania, o tyle trudny, iż wymaga od dorastającego człowieka nieustannego próbowania i doświadczania nowych rzeczy. Próbowanie wiąże się natomiast z ryzykiem popełnienia błędów. Lęk przed pomyłkami, oceną tych pomyłek przez najbliższe otoczenie, to jeden z silniejszych hamulców rozwoju młodych ludzi. Niejednokrotnie, to również środowisko (głównie rodzicielskie i opiekuńcze) nie pozwala na młodzieńcze błędy i zmiany, kierując się (w swoim mniemaniu) troską i rozsądkiem. Zamiast więc wspierać pierwsze próby i porażki swoich dzieci, rodzice często nadmiernie kontrolują życia swoich pociech, wyznaczając im ich ścieżki rozwoju, zgodnie z własnym, rodzicielskim poczuciem i wyobrażeniem tego, co ,,należy” i co ,,powinno się” robić w tym wieku. Tymczasem, samodzielne uformowanie tożsamości, autonomia i niezależność, to najważniejsze zadania, przed jakim staje adolescent!
Jak powstaje nasza tożsamość?
Zgodnie z modelem Watermana, opierającego się w swych rozważaniach na koncepcji statusów tożsamości Jamesa Marcii, tworzenie się naszej tożsamości to proces bardzo burzliwy, składający się zarówno ze zmian progresywnych (rozwojowych), jak i regresywnych. Do najważniejszych etapów rozwoju tożsamości (które mogą się przeplatać, niekoniecznie idąc tą teoretyczną kolejnością) należą:
Charakterystyczna dla początków dorastania, objawia się apatią, zainteresowaniem jedynie doraźną, chwilową satysfakcją i przyjemnością. Działania na tym etapie jeszcze nie są wyraźnie skoordynowane, młody człowiek często rozprasza się, ,,traci grunt pod nogami”, zmienia kierunek i cel swojej aktywności, z naszej perspektywy – ,,miota się”.
Uciekając przed rozproszeniem i nieokreślonością tożsamości, nastolatek poszukuje wzorców, idoli, grup i ideologii, z którymi będzie mógł się identyfikować. Gdy już je znajdzie, przyjmuje ich zachowania i przekonania jako swoje (nadmiernie je idealizując), starając się postępować w taki sam sposób i broniąc się przed zmianą, odrzucając wszystko, co nie pasuje do obranej wizji świata.
Najczęściej etap tymczasowy, polegający na identyfikacji młodej osoby z tymi wzorami, zachowaniami, przekonaniami, które dorośli w jego otoczeniu uważają za nieprawidłowe i są przez nich potępiane i krytykowane. Jest więc to chwilowe osadzenie swojej tożsamości ,,na kontrze” do przyjętych norm, a manifestacja sprzeciwu wobec osób dorosłych przyjmuje formy takie jak; ekscentryczne stroje i makijaż, zaniedbywanie szkoły, przyjmowanie używek, ryzykowne zachowania seksualne itp.
To najważniejszy etap, opierający się na aktywnych poszukiwaniach, eksperymentowaniu, eksploracji siebie i otoczenia w poszukiwaniu tego, co jest naprawdę ,,nasze”. Młody człowiek posługując się z jednej strony otwartością na to, co nowe, a z drugiej – krytycznym, refleksyjnym myśleniem o sobie i świecie, przebiera pośród możliwych alternatyw w poszukiwaniu tego, w co chciałby się zaangażować. Jest to etap gwałtownych zmian, wielu błędów i ślepych uliczek, jednak jest on niezbędny, by móc świadomie wybrać i zrozumieć siebie, zbliżyć się do sensu swojej egzystencji.
Po przejściu moratorium, młody człowiek stoi u progu osiągnięcia swojej tożsamości, a więc zrozumienia tego, kim jest i co chciałby robić w życiu. Na tym etapie podjął on już liczne zobowiązania, angażując się w (zgodne ze swoimi celami i wartościami), aktywności i społeczności, dzięki którym może podążać własną drogą. Jak pokazują współczesne badania, status dojrzałej, osiągniętej tożsamości najczęściej osiągany jest do 30 roku życia, choć z różnych względów, czas ten stopniowo się wydłuża.
Jak pomóc naszym dzieciom przejść przez okres powstawania tożsamości?
W początkowym etapie dojrzewania bardzo ważne jest zapewnienie młodemu człowiekowi stabilnego, bezpiecznego otoczenia (w domu i szkole). To wsparcie, zrozumienie i silna więź z rodziną są czynnikami, które pomagają przetrwać początkowe rozproszenie i przejść do kolejnych etapów. Kolejny istotny czynnik (na etapie tożsamości lustrzanej i negatywnej) to rozmowy z dorastającymi, a więc zadawanie pytań (ale nie ocenianie!) odnośnie do ich przyszłości, wizji siebie, planów, marzeń, aspiracji i zmartwień, które mogą skłonić ich do refleksji nad własną ścieżką, do wycofania się lub kontynuacji działań zgodnie z własnymi wyborami. To dorośli powinni ponadto pomóc adolescentowi ustalić, jakie są stabilne aspekty jego tożsamości (jego mocne strony, zasoby, umiejętności, preferencje, wartości, ideały), a także to, dokąd zmierza, oraz jaką do tego celu wybierze ścieżkę. Żeby jednak młody człowiek słuchał dorosłych, muszą oni być dla niego autorytetami, osobami znaczącymi. Dorastający musi poczuć, że jego rodzice są cierpliwi i rozumiejący oraz szczerze zainteresowani nim, jego obecną i przyszłą sytuacją, całym jego światem. Zainteresowanie nie oznacza jednak oceniania, moralizowania, nieustannego dawania rad i okazywania własnych oczekiwań – to niestety najlepsza droga do stworzenia muru pomiędzy rodzicem i dorastającym dzieckiem. Konieczne jest więc słuchanie, zadawanie pytań, okazywanie zainteresowania i akceptacji, dawanie adekwatnych do momentu rozwojowego wskazówek, które młody człowiek będzie mógł samodzielnie ocenić i przyjąć, bądź odrzucić.