Zniekształcenia poznawcze – czy możemy ufać własnemu rozumowi?

Zniekształcenia, czy też złudzenia poznawcze, to błędy logiczne w naszym wnioskowaniu, które najogólniej rzecz ujmując, prowadzą do wniosków i przekonań niezgodnych z rzeczywistością. Są to wszelkie, irracjonalne, wyolbrzymione i dysfunkcyjne wzorce myślenia, prowadzące nas w stronę negatywnego, zafałszowanego obrazu siebie, świata i innych ludzi.

Zniekształcenia poznawcze występują u każdego z nas, dopiero ich skrajne nasilenie, częstość występowania i trwałość związane są z psychopatologią, czyli z różnymi zaburzeniami psychicznymi. Bardzo często to właśnie owe błędy myślenia (a więc i fałszywe, często irracjonalne przekonania) prowadzą do wystąpienia i wzmacniania negatywnych emocji oraz różnych dysfunkcjonalnych zachowań.

Jakie wyróżniamy zniekształcenia poznawcze?

Poniżej znajduje się (jakże bogata) lista najczęstszych błędów i złudzeń poznawczych, oraz błędnych przekonań, które możemy na ich bazie wytworzyć:

• uogólnienie oraz nadużywanie imperatywów – występują wtedy, gdy na bazie pojedynczych sytuacji i przypadków (a niejednokrotnie nawet bez nich), wyciągamy ogólne, kategoryczne wnioski, używając sformułowań takich jak: ,,zawsze”, ,,nigdy”, ,,wszystko” czy ,wszędzie” (to są właśnie owe imperatywy); przykładem takiego zniekształcenia może być przekonanie: ,,Nikt mnie nigdy nie pokocha”czy ,,Wszyscy są zawsze przeciwko mnie”.

• myślenie dychotomiczne (tzw. ,,czarno-białe” lub ,,wszystko albo nic”) – jest to klasyczny błąd fałszywego dylematu – z pośród wielu dostępnych opcji i możliwości (wszelkich ,,odcieni szarości” naszej złożonej rzeczywistości) widzimy tylko dwie; przykładem mogą być przekonania typu: ,,Jesteś z nami, albo przeciwko nam” lub ,,Jeśli nie osiągnę sukcesu – jestem przegrany”

• przepowiadanie przyszłości- każdemu z nas zdarza się czasem wyciąganie pochopnych, dramatycznych wniosków na temat przyszłości, mimo, że przeważnie nie widzimy całości sytuacji, nie jesteśmy w stanie jej rzetelnie ocenić, stąd często jawi nam się wyłącznie w czarnych barwach – w myślach takich jak: ,,Może być już tylko gorzej” czy ,,Teraz to już lepiej nie będzie”. Do tego może dołączyć katastrofizacja, a więc przekonanie, że stanie się coś okropnego, czego nie będziemy w stanie znieść (mimo, iż gdy zaczniemy nad tym reflektować nieco dłużej, może się okazać, że konsekwencje większości zdarzeń, których się lękamy, wcale nie są tak straszne);

• personalizacja – złudzenie opierające się na obwinianiu siebie, na przypisywaniu sobie nadmiernej, osobistej odpowiedzialności; np. wtedy, gdy mówimy ,,Przeze mnie… Gdyby nie ja, to…”

• czytanie w myślach – to zniekształcenie poznawcze, zgodnie z którym wydaje nam się, iż doskonale wiemy, co myślą inni, mimo, iż nie mamy na to wystarczających dowodów, np. ,,On myśli, że jestem do niczego! Na pewno myśli o mnie źle.”

• uzasadnienie emocjonalne – występuje w sytuacji, gdy to uczucia rządzą naszą interpretacją rzeczywistości, zatem, gdy to nasz własny stan emocjonalny sam w sobie stanowi dla nas dowód na istnienie jakiś zjawisk, np. ,,Czuję się przy nim tak cudownie – to wspaniały człowiek!”, ,,Czuję lęk – z pewnością coś musi mi grozić”.

• minimalizowanie, umniejszanie pozytywów – zniekształcenie charakterystyczne dla depresji, w którym umniejszamy wszelkie sukcesy i pozytywy, swoje i innych (,,Tak, dostałem tę pracę, ale co z tego, jeśli za chwilę pewnie ją stracę? Przecież poszczęściło mi się, jak zwykle…”), lub ich nie zauważamy. Do tego zniekształcenia zwykle dołącza jeszcze tzw. filtr negatywny, prowadzący do koncentrowania się wyłącznie na negatywach – ,,Wystarczy spojrzeć na tych wszystkich ludzi, którzy mnie nie lubią”.

• selektywna uwaga – zaburzenie spostrzegania, wybiórcze przyjmowanie określonych informacji, potwierdzających nasze wyjściowe założenia. Przykładowo, jeżeli jesteśmy wyjątkowo wrażliwi na odrzucenie i ocenianie przez innych ludzi, będziemy nastawieni na wyłapywanie wszelkich sygnałów świadczących o niechęci i niezadowoleniu innych np. ,,Zmarszczył się – to na to, co powiedziałam… na pewno mnie nie lubi…”

• obwinianie – jest to w zasadzie odwrotność personalizacji, a więc przypisywanie odpowiedzialności za wszystkie nasze problemy i negatywne doznania, innym osobom, bez uznawania osobistej odpowiedzialności np. ,,To przez nią się teraz tak czuję!” lub ,,Moi rodzice ponoszą winę za wszystkie moje problemy”.

Pracą nad zniekształceniami poznawczymi, oraz irracjonalnymi przekonaniami zajmuje się psychoterapia poznawczo behawioralna. To w jej trakcie pacjent wspólnie z terapeutą starają się analizować poszczególne sytuacje, w których takie zniekształcenia wystąpiły, wyłapując wszelkie myśli automatyczne, i niczym po sznurku do kłębka, dochodząc do tkwiących głęboko w nas przekonań. Dzięki pracy nad przekonaniami i automatycznymi myślami, możemy zacząć mieć nad nimi nieco większą kontrolę, będąc w pełni świadomymi ułomności naszemu umysłu. Dopiero wtedy, rozumiejąc, jak działa nasz umysł, skąd biorą się nasze myśli, sądy i przekonania, jesteśmy w stanie zbliżyć się do realności i do samych siebie.