Teoria osobowości Karen Horney – lęk podstawowy, neurotyczne potrzeby, strategie radzenia sobie

Karen Horney była niemiecką psychoanalityczką i równocześnie, jedną z najpopularniejszych przedstawicielek koncepcji psychodynamicznych, odchodzących od klasycznej psychoanalizy Zygmunta Freuda. Przyjrzymy się, co Karen Horney, już niespełna wiek temu, mówiła na temat osobowości człowieka.

Horney a Freud

Horney w swojej teorii dążyła do obalenia mechanistycznego, czysto biologicznego podejścia Freuda. Jej zdaniem, psychoanaliza kładła zbyt duży nacisk na popędy i rolę wewnętrznych konflikt, przy równoczesnym niedocenieniu relacji między ludźmi.

Horney nie wierzyła również w kontrowersyjną koncepcję Freuda dotyczącą ,,zazdrości o członek”, jaką kobiety rzekomo miałyby nieświadomie odczuwać w stosunku do mężczyzn. Zakładała raczej, że podstawowe cechy psychiki kobiecej to brak pewności siebie i przywiązywanie nadmiernej wagi do miłości, co ma niewiele wspólnego z anatomią żeńskich narządów płciowych. Kobiece zahamowanie i kompleks niższości wynikały, jej zdaniem, raczej z restrykcyjnej edukacji, która wypaczała kobiecość. Podobnie było z freudowskim ,,kompleksem Edypa” – Horney tłumaczyła go raczej lękiem spowodowanym zaburzeniami w stosunkach dziecka z rodzicami.

Lęk podstawowy

Przechodząc już do samej osobowości w ujęciu Karen Horney – wyszła ona z założenia, iż dzieci z natury doświadczają lęku i bezradności. Jest to zupełnie naturalne. Lekarstwem na to ma być wsparcie i rodzicielska miłość. Jeżeli jednak dzieci nie dostaną pełnego miłości i ciepła pokierowania, przez co nie nauczą się radzić sobie z zagrożeniami ze strony natury i społeczeństwa, wykształca się u nich tzw. lęk podstawowy.

Lęk podstawowy jest uczuciem doznawanym przez dziecko, iż jest ono osamotnione i bezradne w potencjalnie wrogim świecie. Wpływa na to szeroki zakres czynników (tzw. zło podstawowe), prowadzących do zaburzenia i fundamentalnego braku poczucia bezpieczeństwa w relacjach z rodzicami. Widzimy więc tutaj następujący, samonapędzający się mechanizm: zło podstawowe, którego doświadcza dziecko, w wyniku rodzicielskiego zaniedbania i zachwiania poczucia bezpieczeństwa, prowadzi do lęku oraz wykształcenia tzw. wrogości podstawowej, skierowanej na rodziców.  Dziecko staje więc przed nie do końca uświadomionym dylematem: czy w jakiś sposób wyrażać tę wrogość, narażając się na ryzyko ukarania i jeszcze silniejszej deprywacji miłości rodzicielskiej, co tylko może pogorszyć sytuację i jeszcze bardziej nasilić lęk i wrogość. Widzimy więc konflikt między urazą i potrzebą miłości (analogicznie, u Zygmunta Freuda – był to konflikt między impulsem popędowym a zinternalizowanym zakazem). Dzieci muszą jakoś radzić sobie ze swoją wrogością, najczęściej ją wypierając, co w konsekwencji tylko nasila wrogość.

Dziecko, pozbawione poczucia bezpieczeństwa, pełne lęku i wypartej złości na rodziców, rozwija różne strategie, aby ,,uzyskać” miłość w życiu dorosłym: może więc uciekać się do uległości, wzbudzania współczucia i prób odzyskania miłości. Inną strategią jest nierealistycznie pozytywny obraz siebie, kompensujący poczucie niższości, lub konsekwentne próby kupienia miłości czy też zdobycia jej groźbą. Jeżeli jednak osoba taka nie może zdobyć miłości, bardzo często stara się uzyskać władzę nad innymi, kompensując uczucie bezradności i równocześnie, znajdując ujście dla swojej wrogości. Agresja może być także skierowana do wewnątrz, poprzez zmniejszenie własnej wartości.

Potrzeby neurotyczne

Każda strategia radzenia sobie z lękiem i złością, wynikającymi z braku miłości i bezpieczeństwa, może stać się składnikiem osobowości, przybiera charakter popędu czy potrzeby w dynamice osobowości. Karen Horney wyróżniła w ten sposób 10 potrzeb, które są swego rodzaju próbą znalezienia irracjonalnego rozwiązania zaburzonych stosunków z ludźmi.

1) Neurotyczna potrzeba miłości i aprobaty – pragnienie podobania się innym i spełniania ich oczekiwań, obawiające się zabieganiem na opinie i nadmierną wrażliwością na wszelkie oznaki odtrącenia.

2) Neurotyczna potrzeba posiadania partnera, który zatroszczy się o nasze życie –  przypisywanie miłości nadmiernej wartości oraz związanie swojego poczucia bezpieczeństwa z posiadaniem partnera.

3) Neurotyczna potrzeba ograniczania swoich potrzeb i oczekiwań – przejawia się przesadną skromnością, poprzestawaniu na małym, braku jakichkolwiek wymagań.

4) Neurotyczna potrzeba władzy – dla samej władzy i zdominowania innych, wiara we wszechmoc woli.

5) Neurotyczna potrzeba wykorzystywania otoczenia – manipulowanie otoczeniem na każdy możliwy sposób.

6) Neurotyczna potrzeba prestiżu i uznania społecznego – samoocena jest tutaj w pełni zależna od uznanie innych.

7) Neurotyczna potrzeba bycia podziwianym – za to, co sobie w sposób wyolbrzymiony przypisujemy, przypomina to funkcjonowanie narcystyczne.

8) Neurotyczna chęć osiągania sukcesu w życiu – związana jest z chęcią bycia najlepszym i dążeniem do jak największych osiągnięć.

9) Neurotyczna potrzeba samowystarczalności i niezależności – w wyniku rozczarowania własnymi próbami nawiązania ciepłych stosunków z ludźmi, osobą wycofuje się, stając się samotnikiem.

10) Neurotyczna potrzeba doskonałości i odporności na wszelkie ataki – pragnienie bycia nieomylnym, poszukiwanie w sobie wszelkich skaz i maskowanie ich, by stały się niewidoczne dla innych, z obawy przed popełnieniem błędu i spotkaniem z krytyką.

Potrzeby te nazywamy ,,neurotycznymi” z uwagi na to, jak z jednej strony, dominują one całe funkcjonowanie osoby, lecz z drugiej: ich zaspokojenie jest w zasadzie niemożliwe, są więc nierealistycznie i wzajemnie skonfliktowane, np. potrzeba niezależności jest w nieustannym konflikcie z inną częścią pragnącą być kochanym i podziwianym.

Trzy rozwiązania

Horney przeprowadza klasyfikację tych, potrzeb dzieląc je na trzy kategorie. Każda z tych strategii kładzie nacisk na inną część lęku podstawowego: bezradność w dążeniu ku ludziom, izolację w odsuwaniu się od ludzi i wrogość w występowaniu przeciwko ludziom. Każda z kategorii reprezentuje podstawowe nastawienie czy orientację w stosunku do innych i siebie samego. Wyróżniamy więc:

• dążenie ku ludziom potrzeba miłości, (czasem zwane uległością lub rozwiązaniem polegającym na samo zaprzeczaniu,)
• odsuwanie się od ludzi potrzeba niezależności, (wycofywanie się lub rozwiązanie polegające na rezygnacji, „jeśli się wycofam, nikt mi nie może zrobić krzywdy” )
• występowanie przeciw ludziom potrzeba władzy, (agresja, rozwiązanie ekspansywne, „jeżeli będę miał władzę, nikt mnie nie może skrzywdzić”)

Do innych sposób radzenia sobie z niezaspokojonymi potrzebami neurotycznymi należą:

• alienacja, a więc odwrócenie się od swojego Ja realnego ku wyidealizowanej alternatywie, tzw. Ja idealnego. Alienacja jest konsekwencją prób dziecka uporania się z lękiem podstawowym. Dążąc do uzyskania poczucia własnej wartości, stara się dorównać wyidealizowanej wersji siebie.
• obronne wytwarzanie „ślepych plamek” – dzięki nim osoba ,,nie widzi” rozbieżności pomiędzy swoim zachowaniem a Ja idealnym, które w rzeczywistości znacząco od niego odbiega.
• Istotną rolę odgrywają również cynizm, racjonalizacja lub nadmierna samokontrola.
• eksternalizacja konfliktów wewnętrznych (doświadczanie wewnętrznych doświadczeń jakby były zewnętrznymi i zrzucanie odpowiedzialności na czynniki zewnętrzne)

Konflikty są możliwe do uniknięcia jeśli dziecko wychowuje się w domu, w którym znajduje poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, miłość, szacunek, tolerancję i serdeczność!