Role w rodzinie na przykładzie rodziny z problemem alkoholowym

Zgodnie z informacjami z poprzedniego artykułu (zob. ,,Zdrowa rodzina – czyli jaka?”) funkcjonowanie systemu rodzinnego uzależnione jest od działania wszystkich członków rodziny. Widoczne to jest zwłaszcza w wielodzietnych rodzinach dysfunkcyjnych, które nastawione są na utrzymanie wspólnoty i stabilności systemu (czyli owego status quo) za wszelką cenę. Zdaniem Wegscheidera i Steinglassa (1981) utrzymywanie homeostazy takiego systemu (czyli jego stabilności, niezmienności, równowagi) wymaga przyjęcia określonych, niezmiennych ról przez nie tylko oboje współmałżonków, ale również przez dzieci. Do najczęściej wymienianych w literaturze ról rodzinnych należą rola wspólnika, bohatera, kozła ofiarnego, maskotki i zapomnianego dziecka. Ich przyjmowanie zależy od wielu czynników, takich jak kolejność narodzin, możliwości każdego z dzieci, ich płeć oraz wrodzone cechy temperamentalne. Poniższy opis każdej z ról zostanie dokonany na przykładzie systemu rodzinnego z problemem alkoholowym, w którym to ojciec jest Uzależnionym.  

Rola Wspólnika

            Inaczej, tzw. Główny Rozgrywający – tę rolę pełni najczęściej osoba najbliżej związana z alkoholikiem. Zwykle jest to drugi, nie pijący rodzic, tzw. osoba współuzależniona. Jego głównym zadaniem jest ukrywanie alkoholizmu swojego partnera i utrzymanie stabilności systemu rodzinnego za wszelką cenę.W tym celu, Wspólnik przejmuje wiele obowiązków uzależnionego, np. usprawiedliwiając jego nieobecności w pracy czy opłacając za niego rachunki i długi. Dominująca jest u niego tłumiona złość, która z kolei rodzi bezradność, cierpienie i wstyd. Najczęściej mają oni bardzo niskie poczucie własnej wartości, a za wszelkie niepowodzenia i zachowania swojego partnera-alkoholika winią siebie (z przekonania, że są w stanie coś z tym zrobić, że to ich odpowiedzialność). W relacjach ze światem zewnętrznym posługują się mechanizmem iluzji i zaprzeczeń – przekonując wszystkich, że nad wszystkim panują. Motorem działania tej roli nie jest realna chęć pomocy alkoholikowi, lecz wstyd i obawy przed skutkami działań uzależnionego partnera dla całej rodziny i otoczenia.          

Rola Bohatera

            Rola ta zwykle przypada w udziale pierwszemu, najstarszemu z dzieci. Od pierwszych chwil swojego życia ma on odnosić sukcesy w każdej sferze życia, być wsparciem i pomocą dla rodziny, równocześnie wzmacniając poczucie wartości wszystkich jej członków. Bohater (czy też Heros) staje przed ogromnie trudnym zadaniem: ma on ustabilizować system, zachwiany przez picie Uzależnionego oraz przez swoje własne narodziny. Z tego względu, na jego barki zrzucana jest ogromna odpowiedzialność, objawiająca się w postaci różnych, często nieuświadomionych nakazów: bądź doskonały, zachowaj dla siebie wszelkie negatywne uczucia i dziel się tylko tymi pozytywnymi, dawaj ludziom dokładnie to, czego oni chcą itp. Bohater przez większość czasu odczuwa ogromne poczucie winy oraz poczucie niewystarczalności (robi co może, a przecież jego rodzina wciąż nie jest taka, jak powinna być). Z drugiej strony pełno jest w nim tłumionej złości (przez nadmierną odpowiedzialność, wymagania rodziny i brak realizowania swoich własnych potrzeb). Z jednej strony, funkcjonując zgodnie z nakazem ,,bądź miły, pomagaj innym”, ma wielu przyjaciół, z drugiej strony doskwiera mu permanentna samotność i lęk przed ujawnieniem domowej tajemnicy. Stan ciągłego stresu i napięcia oraz kompulsywne dążenie do bycia doskonałym wpędzają Bohatera w problemy zdrowotne, kontuzje i choroby psychosomatyczne. Twierdzi się, iż Bohater, w życiu dorosłym bardzo często staje się Wspólnikiem. 

Rola Kozła Ofiarnego

            Rola ta przypada w udziale drugiemu dziecku. Gdy zda sobie ono sprawę, że bez względu na wysiłki i talent, nigdy nie dorówna pierworodnemu (który zajmuje pozycję Bohatera), jak również przez brak zaspokojonej potrzeby emocjonalnego kontaktu i przynależności (oraz przez intensywne picie Uzależnionego) narasta w nim frustracja, złość i bunt. Z tego to powodu dziecko przyjmujące rolę Kozła Ofiarnego staje się swoistym ,,czarnym charakterem”, zaprzeczeniem, czy też odwróceniem roli Bohatera (tym nieodpowiedzialnym, ciągle wpadającym w kłopoty), co jednak pozwala mu uzyskiwać zainteresowanie rodziców i odwracać uwagę rodziny od realnych problemów, a więc picia Uzależnionego. Przeważnie, bardzo wcześnie opuszcza rodzinę, dołączając do subkultur młodzieżowych czy grup młodocianych przestępców. Popadając w pijaństwo i uzależnienia, w swojej złości, buncie, nienawiści do siebie i innych, jest predysponowany do roli Uzależnionego. 

Rola Zapomnianego Dziecka

            Zapomniane Dziecko pojawia się w momencie, w którym wszystkie role w tym dramatycznym spektaklu są już w zasadzie obsadzone. Matka w roli Wspólnika, razem z Bohaterem, są skoncentrowani na osobie Uzależnionego oraz na organizowaniu życia rodzinnego i ocharaniu rodziny przed skutkami picia. Z kolei Uzależniony próbuje tworzyć koalicje z Kozłem Ofiarnym (przykładowo, w formie wspólnego picia), z czego ten drugi skupiony jest raczej na umacnianiu swojej pozycji poza domem. Kolejne dziecko jest więc najczęściej niechciane, nie ma na nie miejsca, rodzice nie poświęcają mu uwagi, przez co izoluje się ono fizycznie i psychicznie, spędzając większość czasu samotnie, we własnym pokoju, w świecie marzeń i fantazji. Jego potrzeby przynależności i kontaktu są chronicznie niezaspokojone, nie potrafi ono nawiązywać kontaktów z bliskimi i rówieśnikami, są bardzo nieśmiałe, zahamowane. Charakteryzuje je również niskie poczucie własnej wartości, nawykowa pasywność i wycofywanie się ze wszelkich kontaktów społecznych. 

Rola Maskotki

W rolę Maskotki, czy też Błazna, wciela się najmłodsze dziecko. Cała rodzina z problemem alkoholowym próbuje je chronić, ukrywając przed nim problem, zakłamując przerażającą rzeczywistość. Od najmłodszych lat uczy się rozładowywać napięcie w rodzinie poprzez ,,błaznowanie”, co daje mu również zainteresowanie całej rodziny, niejednokrotnie stanowiąc jedyne źródło pozytywnych emocji dla jej członków. Paradoksalnie jednak, pomimo ciągłej obecności w centrum uwagi, Maskotka czuje się bardzo samotna, ponieważ poza czasem ,,klaunady”, gdy zachowuje się inaczej, niż w przyjętej roli, gdy zachowuje się ,,serio” jest niedostrzegana. Najczęściej dzieci pełniące tę rolę cierpią na nadpobudliwość, a w życiu dorosłym, zamiast rozwiązywać problemy, często uciekają się do żartów, lub bezradnego wycofywania się z sytuacji.