Terapia schematów – czym są wczesne, nieadaptacyjne schematy? (cz.1)
Terapia schematów to jedna z popularniejszych form terapii, zaliczana do nurtu trzeciej fali CBT (terapii poznawczo-behawioralnej). Za jej powstanie odpowiada Jeffrey Young, który nazwał i opisał 18 wczesnych, nieadaptacyjnych schematów, leżących u podłoża całej teorii. Schematy to swoiste życiowe wzorce zachowań i przekonań, oddziałujące na nasze emocje, relacje i interakcje z innymi ludźmi. Kształtowane są głównie przez dziecięce doświadczenia, wyniesione z relacji z najważniejszymi wtedy dla nas osobami, czyli naszymi opiekunami, rodzeństwem i rodzicami. Stąd, w odróżnieniu od innych terapii z nurtu poznawczo-behawioralnego, problemy z okresu dzieciństwa mają ogromne znaczenie i są analizowane pod kątem zobrazowania genezy naszych nieadaptacyjnych schematów. Każdego z nas charakteryzuje nasilenie określonych schematów, jednak za schematy ,,patologiczne” uznajemy te, które są nas wyjątkowo destrukcyjne i dysfunkcjonalne, tzn. ich ,,uruchomienie się” prowadzi do wystąpienia silnych, negatywnych emocji i pogorszenia funkcjonowania w sferze społecznej. Terapia schematów opiera się więc na długoterminowej pracy nad rozpoznaniem naszych schematów, by później, w relacji terapeutycznej, realizować i zaspokajać te potrzeby emocjonalne, które zaniedbane zostały w okresie dzieciństwa.
W pierwszym artykule dotyczącym nieadaptacyjnych schematów zajmiemy się samymi schematami, w drugim natomiast omówione zostanie pojęcie trybów (dziecięcych, rodzicielskich oraz radzenia sobie).
Zatem, z teorii Younga wynika, iż każdego z nas charakteryzuje 5 podstawowych potrzeb:
Analogicznie, wszystkie 18 wczesnych, nieadaptacyjnych schematów jest rozdzielonych pomiędzy 5 obszarów (odpowiadających niespełnieniu w okresie dzieciństwa każdej z wyżej wymienionych potrzeb).
Do pierwszego obszaru schematów: ,,Rozłączenie i odrzucenie” (wynikających z niespełnionej potrzeby bliskości, relacji i przynależności), należą: Opuszczenie/niestabilność więzi, Nieufność/skrzywdzenie, Deprywacja emocjonalna, Wadliwość i wstyd oraz Izolacja społeczna/wyobcowanie. Schematy z tego obszaru prowadzą do trudności w budowaniu przywiązania i zdrowych, stabilnych relacji z uwagi na wewnętrzny brak poczucia bezpieczeństwa w relacjach, poczucie gorszości, niekompetencji, brak zaufania i podejrzliwość co do ludzi, czy trudności w rozpoznawaniu i okazywaniu emocji. Mogą wynikać z doznanych na etapie dzieciństwa trudnych doświadczeń takich jak: opuszczenie/porzucenie przez bliską osobę, wykluczenie przez grupę rówieśniczą, czy krzywdzący, zaniedbujący opiekunowie/rodzice.
Druga grupa schematów: ,,Osłabiona autonomia i brak dokonań” (wynikająca z niespełnienie potrzeby autonomii i kompetencji) to schematy: Zależność/niekompetencja, Podatność na zranienie/zahamowanie, Uwikłanie emocjonalne oraz Porażka. W tym obszarze dominuje konflikt autonomia/zależność, ale również problemy w temacie osiągnięć, braku wiary w siebie, poczucia nadmiernej zależności od innych, bezradności, niepewności tego, czy stanie się na wysokości zadania. Ich genezy należy szukać w nadmiernie opiekuńczych rodzicach, nieustannie ostrzegających dziecko przed wszelkimi niebezpieczeństwami i chorobami, ale także w rodzicach stawiających dzieciom zbyt wysokie wymagania, lub zaniedbujących swoje dzieci, przez co zbyt szybko musiały się one zmierzyć z presją otoczenia, wykształcając wzorce zachowań zależnych, by otrzymać tak potrzebne wsparcie (zaniedbując jednak wykształcenie własnej autonomii).
Schematy z kolejnego obszaru, ,,Uszkodzone granice” (wynikające z niespełnienia potrzeby realistycznych granic) to: Roszczeniowość/Wielkościowość i Samodyscyplina/samokontrola. Osoby takie mają trudności w respektowaniu wszelakich ograniczeń i stawianych granic. Z jednej strony mogą mieć trudności w narzuceniu sobie samodyscypliny i w konsekwencji – mogą nie radzić sobie z codziennymi obowiązkami, z drugiej strony (przy schemacie Roszczeniowość/Wielkościowość) mogą mieć skłonność do przydawania sobie nadmiernej wartości i znaczenia. Schematy te mogą się rozwijać przez rozpieszczających rodziców, ale również, co paradoksalne, przez rodziców nadmiernie surowych, narzucających żelazną dyscyplinę (schematy stanowią wtedy formę buntu przeciw ograniczeniom).
Czwarta grupa schematów to ,,Nakierowanie na innych” (bierze się z niespełnionej potrzeby wolności wyznawania własnych wartości, potrzeb i emocji) i zawiera schematy takie jak: Podporządkowanie, Samopoświęcenie oraz Akceptacja i uznanie. Najbardziej charakterystyczną cechą tego obszaru jest tendencja do bagatelizowania własnych potrzeb, przy równoczesnym stawianiu wyżej pragnień i życzeń innych ludzi. Stąd, uwaga takiej osoby może być skoncentrowana na spełnianiu potrzeb otoczenia, w celu uzyskania akceptacji, zadowolenia innych lub z nadmiernego poczucia odpowiedzialności za dobro innych. Schematy te są wtórne do schematów z obszaru pierwszego, tj. rozłączenia i odrzucenia. Przykładowo, schemat Podporządkowanie się (a więc zachowania uległe) mógł wykształcić się jako sposób radzenia sobie z agresywnym zagrażającym ojcem-alkoholikiem (,,Lepiej zniknąć mu z oczu”), z którym to relacja pierwotnie doprowadziła do powstania schematu Nieufność/skrzywdzenie.
Ostatnia grupa, czyli ,,Nadmierna czujność i zahamowanie” (niespełniona potrzeba spontaniczności i zabawy) to: Negatywizm/pesymizm, Zahamowanie emocjonalne, Nadmierne wymagania/krytycyzm oraz Bezwzględna surowość. Osoby takie możemy poznać po tym, że bardzo często spontaniczną radość, dziecięce potrzeby, a nawet wszelkie emocje, postrzegają jako niepotrzebne i niedojrzałe. Czują one stałą presję osiągnięć (przy równoczesnym braku odczuwanej satysfakcji), mają tendencję do karania siebie za złamanie swoich wyśrubowanych zasad i standardów postępowania, a świat jawi im się jako nieprzyjemne miejsce, w którym dostrzegają same wady. Schemat Zahamowanie emocjonalne może wykształcić się przez rodziców, którzy kpili z wyrażanych przez dzieci uczuć i wywoływali u nich wstyd z powodu przeżywania emocji. Z kolei nadmierne wymagania i surowość względem siebie bierze się z rodziców wzmacniających wyłącznie osiągnięcia i sukcesy, przy równoczesnym zaniedbywaniu tak ważnej w dzieciństwie, spontaniczności i zabawy.