Moralność – rola poznania w rozwoju moralnym

Rozwój moralności, to droga, jaką przechodzi każdy człowiek, prowadząca do ukształtowania się określonego systemu wartości oraz przekonań dotyczących tego, co jest dobre, a co jest złe, i wynikających z tego reguł myślenia i postępowania. Podstawą rozwoju naszej moralności jest po pierwsze – rozwój funkcji poznawczych oraz społeczne i kulturowe wzorce i doświadczenia, prowadzące do zinternalizowania przez jednostkę zasad dotyczących tego, co jest dobre, a co jest złe. Mimo różnic kulturowych, większość zasad moralnych wyznawanych przez ludzkość wydaje się uniwersalna, mając wspólne korzenie w ludzkiej naturze, w warunkach ludzkiej egzystencji, potrzeb i społecznych interakcji. Istnieje wiele koncepcji strukturalizujących i wyróżniających konkretne stadia rozwoju naszej moralności. Poniżej zostaną przedstawione dwie najpopularniejsze – koncepcja Piageta oraz teoria Kohlberga.

 Teoria rozwoju moralnego Piageta

 U Piageta, rozwój moralności u dziecka idzie w parze z rozwojem inteligencji. Żebyśmy mogli mówić bowiem o osobowej moralności, konieczny jest szacunek dla zasad i reguł, zrozumienie i przyjęcie ich za własne, do czego konieczny wydaje się określony poziom rozwoju poznawczego. Rozwój moralny dziecka przebiega w sposób uporządkowany, a zmiany wewnętrzne i stopniowe przekształcenia na drodze ku moralnej autonomii możliwe są w wyniku przekształcania struktur poznawczych i wzrostu inteligencji. Dzieląc ów rozwój na etapy, Piaget wymienił:

• Etap anomii: braku jakiejkolwiek świadomości moralnej
• Etap socjonomii: stopniowa akceptacja norm obowiązujących w grupie postrzeganej jako grupa własna
• Etap heteronomii (realizmu moralnego/moralności wymuszonej): to faza dziecięcego egocentryzmu i podporządkowaniu się autorytetom. Moralność dziecka na tym etapie opiera się na posłuszeństwie dorosłym, na przestrzeganiu litery a nie ,,ducha” norm, bez ich zrozumienia i uwewnętrznienia. Zasady moralne, to zasady narzucone odgórnie, których trzeba przestrzegać pod groźbą kary. W toku socjalizacji i zaistnienia relacji polegającej na współdziałaniu pomiędzy dzieckiem a dorosłym, dochodzi po pierwsze, do wyodrębnienia własnego ,,ja”, a po drugie, do stopniowej interioryzacji wartości moralnych.
• Etap autonomii (moralności współpracującej): następuje tu internalizacja norm (ich uwewnętrznienie, przyjęcie za własne), dzięki czemu zasady i normy moralne stają się samodzielnym wyborem dziecka. Widzimy więc, że rozwój świadomości moralnej i ocen moralnych jest możliwy dzięki oparciu relacji z dzieckiem na zasadach wzajemności i współpracy. Tylko tak dziecko jest w stanie wypracować własną autonomię i przyjąć zasady moralne jako własne, wynikające z własnych wartości.

Podsumowując, dziecko w swoim rozwoju moralnym przechodzi przez trzy etapy: przekraczanie norm jest złe, bo spotyka się z karą ze strony dorosłych, przekraczanie norm jest rzeczą samą w sobie złą, oraz ostatni etap – przekraczanie norm jest sprzeczne z zasadą zaufania i przywiązania między ludźmi.

 Teoria rozwoju moralnego Kohlberga

 Kohlberg rozwinął piagetowskie podejście do rozwoju moralności. Jego uwaga skierowała się na przekonanie, iż doskonalenie rozumowania moralnego zależy od postępów dziecka w rozumowaniu logicznym. Na drodze swoich dziesięcioletnich badań doszedł on do wniosku, iż rozwój moralny odbywa się na drodze przechodzenia przez kolejne etapy aż do osiągnięcia najwyższej formy jaką jest autonomia moralna.

            Kohlberg wyróżnił zasadniczo trzy poziomy moralne, z których każdy dzieli się na dwa stadia:

• Poziom przedkonwencjonalny (premoralny) – na tym etapie otoczenie widziane jest wyłącznie przez pryzmat własnego ,,ja”. Osąd moralny jest jeszcze niewrażliwy na zasady ustanowione przez kulturę i to, co społecznie postrzega się jako dobre i złe. Etap ten dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
• orientacja moralna oparta na karze i posłuszeństwie – faza egocentryzmu dziecięcego, w którym podporządkowanie się innym wynika z lęku przed karą – ten ma rację, kto dysponuje siłą;
• indywidualizm i instrumentalny relatywizm – instrumentalne traktowanie moralności – czyn jest moralny, jeśli daje możliwość zaspokojenia własnych potrzeb; występuje tutaj naiwny egalitaryzm, nastawienie na wzajemne świadczenie usług, a posłuszeństwo innych jest motywowane oczekiwaniem pochwały, nagrody i zaspokojenia potrzeb.
• Poziom konwencjonalny (konformistyczny) – w rozwoju logicznym – jest to etap operacji konkretnych; osoba na tym etapie identyfikuje się z grupą i z przyjętymi przez nią zasadami moralnymi i oczekiwaniami, bez względu na konsekwencje postępowania zgodnego z tymi oczekiwaniami. Zwykle poziom ten osiąga młodzież około 13-16 roku życia.
• moralność ,,dobrego chłopca” i ,,grzecznej dziewczynki” – czyny moralne motywowane są chęcią zwrócenia na siebie uwagi i uzyskaniem aprobaty społecznej. Dobre działanie, to takie, które po pierwsze, sprawia przyjemność drugiej osobie, a po drugie – spotyka się z jej pochwałą;
• orientacja na ład i porządek – na tym etapie pojawia się motyw respektowana autorytetu władzy. Działania moralne to działania zgodne z decyzjami i prawami ustanowionymi przez władzę, która to utrzymuje ład i porządek. Podstawą moralnego działania staje się unikanie krytyki ze strony władzy i autorytetów i wynikającego z tego poczucia winy.
• Poziom postkonwencjonalny (moralność zaakceptowana, oparta na pryncypiach) – dopiero na tym etapie pojawia się autonomia zasad i wartości moralnych w wyniku ich uwewnętrznienia i przyjęcia za własne. Wewnętrzny kompas moralny jest niezależny od pełnionych ról, od społecznej aprobaty czy od postępowania autorytetów i osób znaczących. Poziom ten jest z reguły osiągany po dwudziestym roku życia.
• perspektywa społeczna – podstawą tego stadium staje się przekonanie, iż wszyscy ludzie mają takie same prawa, a zachowania moralne wynikają z poszanowania każdego człowieka. Realizują one altruistyczne wartości, skupiając się na woli i dobru społeczeństwa;

uniwersalne zasady moralne – to ostatnie stadium rozwoju moralności, w którym zachowania dobre i moralne to takie, które polegają na przestrzeganiu zaakceptowanych przez siebie uniwersalnych zasad sprawiedliwości, poszanowania praw, życia i wolności innych, oraz respektowania godności każdego człowieka. Mówimy tutaj o autonomicznym kodeksie moralnym i zasadami etycznymi przyjętymi przez daną jednostkę jako własne. Niekoniecznie musi być to zbiór konkretnych zachowań, a jest to raczej pewna ,,złota reguła” – poszczególne prawa i normy są oceniane indywidualnie przez jednostkę jako dobre lub złe zależnie od tego, czy są zgodne lub nie z przyjętą uniwersalną, moralną regułą.