Ciemna triada – mroczne zakamarki naszej osobowości

Ciemna triada (ang. dark triad) to zespół cech osobowości, wprowadzony do psychologii przez psychologów Delroya Paulusa i Kevina Williamsa. Stanowi ona określenie dla trzech właściwości dyspozycyjnych, które są skrajnie społecznie niepożądane i uosabiają ową mroczną charakterystykę ludzkiej osobowości, którą moglibyśmy określić mianem czającego się w nas ,,zła”. Cechy te to odpowiednio: narcyzm, makiawelizm i psychopatia, objawiające się skrajnym egoizmem, brakiem empatii, tendencją do manipulowania i wykorzystywania ludzi, częstszym popełnianiem przestępstw i zachowaniami antyspołecznymi. Przyjrzyjmy się każdemu z trzech elementów ciemnej triady, by móc lepiej zrozumieć, czym tak naprawdę jest ów konstrukt.

Narcyzm

 Narcyzm, rozumiany jako stała tendencja, cecha, czy też właściwość, charakteryzująca czyjąś osobowość i przejawiająca się w myśleniu i działaniu tej osoby. Związany jest on ze skrajnie pozytywnym obrazem własnej osoby, przy jednoczesnym instrumentalnym traktowaniu wszystkich innych osób. Osoba narcystyczna postrzega rzeczywistość niczym spektakl teatralny, w którym odgrywa ona rolę pierwszoplanową, a cała reszta to ledwie widownia i statyści, którzy mają podziwiać grę aktora i spełniać jego potrzeby. Tak instrumentalne, oparte na wykorzystywaniu i funkcjonalności, podejście innych, w naturalny sposób warunkuje szereg trudności w tworzeniu głębokich i trwałych relacji, opartych na szczerości, zaufaniu, wsparciu i empatii. Inni ludzie mają być jedynie czymś na kształt lustra, w którym, niczym w micie o Narcyzie, osoba narcystyczna może się przeglądać, potwierdzając swój pozytywny wizerunek i wysoką samoocenę. Osoba taka jest również obojętna na dobro i emocje innych ludzi (są dla niej płaskimi figurami, kręcącymi się wokół niej i jedynie dla niej istniejącymi).

Bardzo charakterystycznym zjawiskiem dla osób narcystycznych jest tzw. narcystyczna złość, czyli intensywna wściekłość i skrajna frustracja w reakcji na sytuacje niepożądane, nie pozwalające na natychmiastową realizację potrzeby. Początkowo, osoby narcystyczne sprawiają bardzo pozytywne wrażenie: są otwarte, komunikatywne, dążą do kontaktu, prezentując się w sposób nienaganny, niemal idealny. Po pewnym czasie jednak uwidacznia się ich arogancja, roszczeniowość, nadmierne wymagania co do innych, nadmierne przeczulenie na własnym punkcie oraz specyficzny sposób atrybucji, objawiający się przypisywaniem sobie wyłącznie sukcesów, a za porażki winienie innych (tak, by możliwie maksymalnie podtrzymać i zwiększać swoja samoocenę).

Operacjonalizując pojęcie narcyzmu, Kohut zwrócił uwagę także na pozytywną, zdrową stronę narcyzmu, związaną z dojrzałym szacunkiem i zaufaniem do samego siebie, humorem i stabilnym poczuciem własnej wartości, które są charakterystykami zdecydowanie pożądanymi u każdego z nas. Kohut widział w osobie narcystycznej człowieka dogłębnie tragicznego, miotanego przez wewnętrzne nakazy i neurotyczne sprzeczności, które nigdy nie zostają do końca spełnione. Osoba taka jest zraniona (najczęściej w wyniku dziecięcej frustracji i niezaspokajania potrzeb przez rodziców) i unika bliskości, choć jak każdy z nas, rozpaczliwie jej potrzebuje.

 Makiawelizm

 Pojęcie makiawelizmu sięga swoimi korzeniami aż do ,,Księcia” – najsłynniejszego dzieła Niccolò Machiavellego, opisującego cechy ,,idealnego” władcy, który to jest w stanie posunąć się do wszystkiego, byleby chronić swojego państwa. Makiawelizm jest wymiarem osobowości, warunkującej lekceważenie ogólnie przyjętych norm moralnych dla własnych korzyści i dla realizacji swojego własnego celu. Widzimy tutaj skrajny brak empatii, skłonności do manipulowania innymi, nastawienie na realizację strategii, planowanie i kierowanie się bilansem zysków i strat. Osoby te są nastawienie na kontrolowanie sytuacji zewnętrznych, a ich emocjonalny chłód, brak emocjonalnego zaangażowania i manipulatorskie tendencje pozwalają im nie tylko doskonale rozumieć intencje swoich rozmówców, ale również skutecznie przekonywać ich do swojego zdania. Inne cechy związane z makiawelizmem to egoizm, kłótliwość, niecierpliwość i nieufność, jak również przewaga sprawczości kosztem wspólnotowości, czy też emocji negatywnych, neurotyczności i lęku. Inne ujęcia makiawelizmu, miast zimnego osądu i ,,wyprania” z wszelkich emocji, dostrzegają w tych osobach syndrom cierpienia, podobny do osób narcystycznych.

 Psychopatia

 Jest to wymiar osobowości, objawiający się impulsywnością, skłonnością do łamania norm moralnych, przy równoczesnym braku jakiejkolwiek empatii, poczucia winy i lęku. Osobowość psychopatyczna, zgodnie z koncepcją Harveya Cleckleya (w jakiś sposób korespondująca ze społecznym wyobrażeniem ,,psychopaty”), charakteryzuje się urokiem osobistym, umiejętnością przekonywania do swoich racji, oczarowania drugiej osoby, z drugiej strony jednak, osoba psychopatyczna jest nieszczera, nieuczciwa, nie posiada sumienia, poczucia winy i wstydu. Jest skrajnie egocentryczna, cechuje ją emocjonalny chłód, uczuciowe ubóstwo oraz brak wglądu i głębszego zrozumienia i oceny swoich zachowań.

Eysenck wyróżnił psychopatię pierwotną (typ zimny) oraz psychopatię wtórną (tym gorący), obrazujące dwie twarze psychopatów. Psychopatia pierwotna, związana raczej z czynnikami genetycznymi, przejawia się chłodem emocjonalnym, brakiem lęku, poczucia winy oraz brakiem empatii i zdolności do współodczuwania. Z kolei psychopatia wtórna (wtórna do oddziaływania środowiska i traumatycznych doświadczeń) to pewien syndrom behawioralny, będący mieszaniną nadmiernej impulsywności, wrogości, agresji i skłonności do manipulowania innymi.

Ciemna tetrada

 Coraz częściej w środowisku teoretyków postuluje się o rozszerzenie ciemnej triady o jeszcze jedną cechę. Cechą tą miałby być tzw. codzienny sadyzm (ang. everyday sadism), definiowany jako przyjemność płynąca z okrucieństwa i małych złośliwości, dokonywanych na osobach z naszego otoczenia, przykładowo – zajechanie komuś drogi, celowe zamknięcie komuś drzwi windy przed nosem czy wredne żarty. Sadyzm, a więc czerpanie przyjemności ze sprawiania innym cierpienia, jest silnie skorelowany z ciemną triadą, a równocześnie warunkuje zachowania wykraczające poza samą ciemną triadę, stąd pomysł by przyłączyć go do mrocznej trójcy osobowości, tworząc ciemną tetradę.