Temperament – genetyczne podwaliny naszej osobowości

Temperament jest określany jako względnie stała właściwość czy też cała, rozległa charakterystyka osobowości, obecna już od pierwszych chwil naszego życia. Jest to możliwe z uwagi na fakt, iż temperament w dużym stopniu uwarunkowany jest genetycznie, co objawia się w specyficznych właściwościach naszego układu nerwowego i w określonych mechanizmach neurobiologicznych, warunkujących szereg reakcji na środowiskowe zdarzenia. Mówi się o temperamencie, że jest on swego rodzaju fundamentem, czy też rdzeniem, na który przez lata nabudowuje się nasza osobowość (ewentualnie – że nasz charakter to tak naprawdę sposób radzenia sobie z własnym temperamentem) Jest on też pewnym podstawowym moderatorem, przez który odbieramy cały otaczający nasz świat i który pośredniczy w tym, jak jest on przez nas interpretowany. Przyjrzyjmy zatem się kilku popularniejszym psychologicznym koncepcjom temperamentu.

 Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego

 Jerome Kagan, na bazie wieloletnich obserwacji zachowań niemowląt oraz dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, podzielił temperament na zahamowany i niezahamowany.

• Temperament zahamowany – występuje u niemowląt wysokoreaktywnych. Wiąże się z raczej ostrożną, lękową, nieśmiałą reakcją na nowe zdarzenia czy nowe osoby w otoczeniu. Dziecko wydaje się wystraszone, niepewne, powstrzymuje się od reakcji emocjonalnej, wykazując tendencję do unikania kontaktu. Przyczyn takiej specyfiki temperamentu Kagan upatrywał w układzie nerwowym dzieci – przede wszystkim w wyższej aktywności układu limbicznego (ciała migdałowatego, osi podwzgórze-przysadka-nadnercza oraz całego układu współczulnego). Taka biologiczna dyspozycja, występująca już od pierwszych miesięcy życia, warunkuje ową wysoką reaktywność, a więc reakcje wzrostu napięcia mięśniowego, przyspieszenia akcji serca, oddechu czy wydzielania kortyzolu, a więc hormonu stresu.
• Temperament niezahamowany – obserwowany u niemowląt niskoreaktywnych. Wiąże się ze zdecydowanie większą odwagą i pozytywną reakcją na nowe zdarzenia i osoby. Dziecko takie dąży do kontaktu i do nowych bodźców, spontanicznie okazuje emocje, nie boi się. Analogicznie do temperamentu zahamowanego, gdzie układ nerwowy jest nadaktywny, tutaj obserwujemy niższą aktywność struktur układu limbicznego i układu współczulnego, co wiąże się z dużo większą odpornością na bodźce i słabszym wydzielaniem kortyzolu.

 Koncepcja poszukiwania doznań

 David Zuckerman, prowadząc swoje badania nad temperamentem, dostrzegł indywidualne różnice w optymalnym poziomie stymulacji, uwarunkowane reaktywnością układu nerwowego. Różnice w zapotrzebowaniu na stymulację objawiają się zwłaszcza w jednej cesze, na której skupił się autor tej koncepcji, mianowicie w tendencji do poszukiwania doznań. Wyraża się ona w poszukiwaniu nowych, złożonych bodźców i doświadczeń, oraz w podejmowaniu ryzyka w celu dostarczenia sobie owych wrażeń. Na poszukiwanie doznań składają się:

• Poszukiwanie grozy i przygód – wyrażające się w zamiłowaniu do aktywności i zajęć fizycznych, zwłaszcza takich na świeżym powietrzu oraz wiążących się z ryzykiem (np. sporty ekstremalne)
• Poszukiwanie przeżyć – związane jest z charakterystycznym stylem życia i różnorodnymi aktywnościami, połączonymi z nonkonformizmem i zaangażowaniem zarówno umysłu, jak i cielesnych zmysłów
• Rozhamowanie – to tendencja do rozładowywania napięcia i poszukiwania odprężenia w impulsywnych zachowaniach takich jak picie alkoholu i przyjmowanie używek, czy ogólnym ,,hulaszczym” trybie życia
• Podatność na nudę – wiąże się z niechęcią i niepokojem w sytuacjach nudnych, powtarzalnych doświadczeń związanych z mało różnorodną stymulacją i rutyną;

Osoby charakteryzujące się dużym nasileniem powyższych charakterystyk, Zuckerman nazywa ,,poszukiwaczami doznań” – preferują oni czynności i sytuacje nowe, silnie stymulujące, nastawione na przyjemność i hedonizm, co zakłada zarówno działania akceptowalne jak i nieakceptowalne społecznie. Powyższa charakterystyka również ma swoje potencjalne przyczyny w czynnikach biologicznych, w tym przypadku – w różnych poziomach noradrenaliny i dopaminy w obszarach nagrody układu limbicznego.

Genetyczno-behawioralna teoria temperamentu 

Według Bussa i Plomina, autorów tej koncepcji, temperament to zbiór dziedzicznych, uwarunkowanych genetycznie cech osobowości, które uwidaczniają się w ciągu pierwszego roku życia jednostki. Autorzy wyróżniają kilka wymiarów temperamentu:

• Emocjonalność – obejmuje skłonność do odczuwania trzech pierwotnych, negatywnie zabarwionych emocji – niezadowolenia (silne i łatwe reagowanie niepokojem), strachu (unikanie i ucieczka do awersyjnej stymulacji i zagrożeniem) i złości (tendencja do odpychania lub odsuwania przedmiotów w odpowiedzi na frustrujące bodźce)
• Aktywność- wymiar związany z wydatkowaniem energii, a więc tego, czy cechuje nas raczej bezruch, czy też skrajnie energetyczne, ruchliwe zachowania
• Towarzyskość – tendencja do dążenia do kontaktów z innymi i unikania samotności

Według autorów, różna kombinacja powyższych cech temperamentu może być źródłem różnych parametrów odpowiadających za różnice indywidualne. Przykładowo, pewna kombinacja aktywności i towarzyskości może warunkować tendencję do podwyższonego nastroju, lub wręcz przeciwnie – skłonność do depresji. Z kolei mieszanka aktywności i złości, zdaniem autorów, warunkuje zachowania agresywne. Istotną cechą temperamentu jest to, że przy umiarkowanym natężeniu powyższych cech, środowisko może istotnie wpływać na temperament i go modyfikować. Z kolei cechy skrajnie nasilone działają odwrotnie – to one same mogą wpływać na środowisko, w którym żyje jednostka, a nawet determinować nasz wybór określonego środowiska.