Narcyzm – kim są osoby narcystyczne? Czy w każdym z nas jest odrobina narcyza?
Termin ,,narcyzm” pochodzi oczywiście od mitologicznego Narcyza, nieszczęśliwie i bez pamięci zakochanego we własnej osobie, który koniec końców utonął w pogoni za własnym odbiciem na powierzchni stawu. W psychologii pojawia się pierwszy raz w psychoanalizie, gdzie był rozumiany jako naturalny etap rozwoju, którego nie przekroczenie związane było z późniejszym narcyzmem patologicznym – Kohut postrzegał narcyzm jako rodzaj fiksacji rozwojowej, w której nasze Ja staje się nierealistyczne i wyolbrzymione. Późniejszy wkład psychologii poznawczej przyczynił się do dostrzeżenia olbrzymiej roli rodziców i opiekunów w kształtowaniu u dziecka strategii wyolbrzymiania własnej wartości jako sposobu radzenia sobie z poczuciem niższości i własnej nieważności. Jedna z badaczek, Lorna Smith Benjamin, przyczyn narcyzmu szuka w nadmiernej koncentracji rodziców na potrzebach małego dziecka, połączonej z wycofaniem ekspresji ich własnych potrzeb. Według Benjamin, osoby narcystyczne, wychowywane, wbrew powszechnym przekonaniom, w atmosferze ciepła i miłości, były równocześnie traktowane jako wyjątkowe, posiadające szczególny potencjał lub talent, mogący doprowadzić je do doskonałości. Jednocześnie jednak, nie wolno im było popełniać żadnych błędów – cena pomyłek była wysoka, osoby takie przestawały być w oczach swoich opiekunów ważne, wyjątkowe, zasługujące na miłość i szacunek. W trakcie wychowania nie nabywały one także umiejętności dostrzegania potrzeb innych ludzi, przez co w ograniczonym stopniu rozwijała się u nich zdolność do empatii. W rezultacie takich doświadczeń, porażki są dla osób narcystycznych świadectwem słabości, i zarazem źródłem wewnętrznej pustki, co do zaś kwestii potrzeb – czują się upoważnieni do realizacji swoich własnych celów w pierwszej kolejności, przed potrzebami innych.
Przejdźmy zatem do tego, kim tak naprawdę są osoby ze spektrum narcyzmu, oraz czym się różni narcystyczne zaburzenie osobowości od bycia przysłowiowym ,,narcyzem”.
Charakterystyka narcystycznego zaburzenia osobowości
Na wstępie należy odróżnić całościowe zaburzenie osobowości, od pewnych narcystycznych tendencji, czy zaburzeń ze spektrum narcyzmu. Zgodnie z klasyfikacją ICD-10, podstawą do zdiagnozowania zaburzenia osobowości są trwałe, istotnie odbiegające od kulturowo akceptowanego zakresu ,,normy” sposoby doświadczania i zachowania danej osoby, z obszarów poznania, uczuciowości, kontroli impulsów oraz sytuacji interpersonalnych, które rozpoczęły się w dzieciństwie lub adolescencji. Ponadto, odmienność takiego zachowania przejawia się całościowo, w sposób nieelastyczny, nieprzystosowawczy, a w jego wyniku osoba zarówno sama doświadcza cierpienia, jak i wywiera negatywny wpływ na otoczenie.
Co do kryteriów specyficznych dla narcystycznego zaburzenia osobowości, musi spełniać przynajmniej 5 spośród wymienionych poniżej (same kryteria wyraźnie pokazują, czym charakteryzuje się to zaburzenie):
Podobne kryteria wyróżnia klasyfikacja DSM-V: by móc u kogoś zdiagnozować narcystyczne zaburzenie osobowości, zachowania tej osoby muszą być zdominowane jej nastawieniem wielkościowym, potrzebą bycia podziwianym, jak również muszą charakteryzować się brakiem empatii i niezdolnością do przyjmowania perspektywy innych osób.
Narcyzm może być jednak rozumiany również jako cecha, jako całe spektrum, na którym ulokowany jest każdy z nas. Po jednej stronie owego spektrum znajduje się narcystyczne zaburzenie osobowości, a więc zespół narcystycznych cech nasilonych do tego stopnia, że powodują u danej osoby cierpienie, uniemożliwiając adaptację i społeczne przystosowanie i zdrowe funkcjonowanie. Po drugiej stronie zaś, możemy umiejscowić zdrową miłość do samego siebie, połączoną z realistycznym obrazem siebie, empatią i troską o innych. Pomiędzy tymi dwoma światami rozciąga się szerokie spektrum różnego nasilenia narcyzmu.
Narcyzm wielkościowy, a narcyzm wrażliwy
Wink (1991) wyróżnił dwa wymiary narcyzmu: narcyzm wielkościowy (zwany również jawnym) oraz narcyzm wrażliwy (inaczej, ukryty). To, co łączy te dwa odmienne spojrzenia na narcyzm, to niewątpliwie nadmierna koncentracja na własnej osobie, tzw. roszczeniowe poczucie własnej wartości, jak również stawianie swoich własnych potrzeb ponad potrzebami innych ludzi – różni jest natomiast zgoła odmienny sposób ekspresji. W narcyzmie wielkościowym owe przekonania przejawiają się w nadmiernej pewności siebie, ekstremalnej ekstrawersji i w nieustannym poszukiwaniu uwagi, podziwu i potwierdzania poczucia własnej wartości. Narcyzmowi wrażliwemu towarzyszy raczej zamknięcie, wycofanie, mniejsza pewność siebie, choć równocześnie, narcyzm ten wyraża się w skrywanej wrogości, egocentryzmie i braku empatii.