Twórczość a kreatywność – czy każdy z nas ma w sobie coś z geniuszu ?

Od zarania dziejów sztuka odgrywa w życiu ludzi niebagatelną rolę. Jest i była źródłem inspiracji, pasji, sposobem na wyrażanie siebie czy na opisywanie świata. Twórczość, w jednej ze swoich dziesiątek wcieleń, jest odpowiedzią na swoisty wewnętrzny głos, głęboko ludzką, emocjonalną i duchową potrzebę wyrażenia i zrozumienia siebie. Obcujemy z nią nie tylko w muzeach i teatrach, ale także w codziennym użytkowaniu internetu, podczas przechadzki po ulicy, czy we własnych, artystycznych aktywnościach. Czy wszystko to można nazwać twórczością? Czy cecha, jaką jest kreatywność, występuje tylko u nielicznych, czy też ma ją każdy, co więcej – czy można się jej nauczyć?

Czym jest twórczość?

Przytaczając definicję Steina, twórczość to ,, proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy, w pewnym okresie”. Definicja ta rodzi jednak kilka problemów, dotyczących relatywizmu, czy też względności takiego pojmowania twórczości. Po pierwsze, oznaczałoby to, iż podstawowym kryterium twórczości jest społeczna ocena – dla jednej grupy coś będzie twórcze, dla innej – niekoniecznie. Po drugie – coś, co zostało przez jakąś grupę zaklasyfikowane jako twórcze, jakiś czas później mogłoby już przestać takie być. Czy istnieje jednak twórczość niepodważalna, obiektywna, czyli taka, która twórczą pozostaje niezależnie od tego, kto jest osobą oceniającą, ani kiedy zachodzi ocena?

Kryteria twórczości

Skąd wiemy, że coś jest twórcze? Jakie kryteria dane dzieło, wynalazek, czy szerzej, pomysł, musi spełnić, by być uznanym za twórcze? Odpowiedź nie jest jednoznaczna, a kryteriów i perspektyw jest wiele:

• Żeby coś mogło zostać uznane za twórcze, przede wszystkim musi być zarówno nowe, jak i wartościowe. Oczywiście, dany wytwór może być nowy i oryginalny tylko dla danej osoby lub nowy społecznie, przełomowy i niespotykany w szerszej skali. Podobnie jest z wartością – możemy mówić o wartości poznawczej (w nauce, filozofii, rozwoju myśli), estetycznej (w sztuce), czy pragmatycznej (użyteczne dla człowieka wynalazki). Twórczość nie zawsze jednak musi być wartościowa – przykładem mogą być oryginalne formy przestępczości. Bohaterom filmów i seriali takich jak ,,Dom z papieru” czy ,,Ocean’s Eleven” trudno odmówić kreatywności w ich misternie przygotowanych napadach na banki i skarbce, choć przecież działania te definitywnie nie przyczyniają się do rozwoju nauki, sztuki czy wynalazczości.
• Wytwory twórcze są ponadto związane z twórczym myśleniem. Czym charakteryzuje się ten rodzaj myślenia? To tzw. ,,myślenie dywergencyjne”, dotyczące najczęściej problemów otwartych, co do których można wymyślić wiele sposobów na ich rozwiązania. Twórcze myślenie dywergencyjne jest płynne (pomysły przychodzą nam do głowy całkiem łatwo), giętkie (potrafimy zmieniać kierunki myślenia i elastycznie poruszać się pomiędzy różnymi kategoriami) i oryginalne – to chyba najważniejsza cecha tego typu myślenia. Pomysły twórcze to rozwiązania nietypowe, rzadkie, co można ocenić w badaniach psychologicznych np. testem sędziów kompetentnych.
• O twórczości mówimy ponadto wtedy, gdy mamy namacalne dowody społecznego uznania dzieł autora, które jesteśmy w stanie obiektywnie stwierdzić. Przykładem może być liczba sprzedanych egzemplarzy książki, liczba cytowań pracy naukowej, czy liczba odwiedzających na wystawie obrazów.
• Twórczość wytworu mierzona może być także swoistą reakcją psychiczną i emocjonalną odbiorcy owego wytworu. Mówimy tu o tzw. ,,skutecznym zdziwieniu”, czyli mieszance szoku, zaskoczenia, ale i akceptacji zgody, początkowej nieufności i niezrozumieniu, przechodzącym w zachwyt. Możemy spotkać się wtedy z reakcjami ,,Nigdy bym na to nie wpadł!”

Twórczość vs kreatywność

Wydaje się, iż określenia ,,twórczy” i ,,kreatywny” możemy stosować zamiennie. Przyjmuje się jednak, iż ,,twórczość” jest raczej cechą jakiegoś wytworu, pomysłu czy dzieła, a ,,kreatywność” to cecha osoby, która ów wytwór stworzyła. Kreatywny informatyk może zatem stworzyć twórczy program sztucznej inteligencji, lub kreatywny pisarz może napisać twórczo poprowadzoną fabułę powieści.

Podejście elitarne vs egalitarne – czy każdy z nas jest kreatywny?

Na temat kreatywności można spojrzeć dwojako – po pierwsze, jako na cechę, która u różnych ludzi występuje w różnym stopniu, lub po drugie, jako coś wyjątkowego, co zdarza się jedynie jednostkom wybitnym, geniuszom. Podejście mówiące, iż każdy człowiek jest w jakimś stopniu twórczy, nazywamy podejściem egalitarnym. Natomiast podejście, zgodnie z którym o twórczości możemy mówić jedynie w odniesieniu do wybitnych geniuszy, nazywamy podejściem elitarnym. Badania potwierdzają raczej pierwsze podejście, zgodnie z którym twórczość jest nieodłącznym atrybutem każdej zdrowej osoby. Dzieci przejawiają wiele zachowań oryginalnych i trafnych, które stanowią ważną przesłankę z punktu widzenia psychologii rozwoju. Kreatywność jako cechę wszystkich ludzi potwierdza także wysoka efektywność treningów twórczości, dzięki którym da się realnie wpłynąć na proces kreatywnego myślenia i działania u danej osoby. Różnica pomiędzy jednostkami wybitnymi a przeciętnymi pod względem kreatywności jest więc raczej różnicą ilościową, a nie jakościową (to znaczy, że wszyscy ludzie są kreatywni, ale w różnym stopniu, a nie, iż część ludzi jest kreatywna, a część nie).